Löngu tímabært að hægja á ferðinni segir í nýju riti Seðlabankans

Niðurstaða greiningar Seðlabankans fyrir ári var að þrátt fyrir að íslenska fjármálakerfið væri á mikilli siglingu og yrði að glíma við ójafnvægi í þjóðarbúskap næstu árin væri það í meginatriðum traust. Þessi niðurstaða bankans stendur óbreytt en boðarnir framundan eru nú sýnilegri og meiri. Viðbrögð við breyttum aðstæðum eru þegar hafin. Mikilvægt er að þétt sé haldið um stjórnvölinn og gætt fyllstu varfærni. Þetta kemur fram í nýju riti Seðlabanka Íslands,Fjármálastöðugleiki. Þar segir að löngu sé tímabært er að hægja á ferðinni til að ná betra jafnvægi í fjármálum heimila og fyrirtækja, þ.m.t. fjármálafyrirtækja. Taka þurfi tillit til aðstæðna og skilaboða um að draga þurfi úr áhættu. Þá mun vel farnast, samkvæmt ritinu Fjármálastöðugleiki.

Viðfangsefni ritsins Fjármálastöðugleiki er að meta getu fjármálakerfisins til að mæta hugsanlegu áfalli. Horft er til stöðu fjármálafyrirtækja, rekstrarskilyrða þeirra, regluumgjarðar og eftirlits. Fjallað er um stöðu heimila og fyrirtækja og hættu sem þeim kynni að vera búin af t.d. lækkun tekna, verðlækkun fasteigna og hlutabréfa sem og aukinni verðbólgu eða sveiflum í gengi gjaldmiðla. Áhætta verður ætíð fyrir hendi, sérstaklega á umbrotatímum, en lágmarka þarf líkur á að brestur verði í starfsemi mikilvægra fjármálafyrirtækja sem skaðað gæti afkastagetu efnahagslífsins.

"Meginbreytingarnar frá síðustu greiningu bankans á fjármálastöðugleika eru af tvennum toga. Annars vegar jókst ójafnvægi í þjóðarbúskapnum. Seðlabankinn hefur brugðist við verðbólguþrýstingi af völdum ört vaxandi eftirspurnar með verulegri hækkun stýrivaxta. Hins vegar urðu umskipti í fjármögnun viðskiptabankanna á erlendum skuldabréfamarkaði. Margt bendir til að aðgengi að fjármagni og kjör verði ekki eins hagstæð og að undanförnu. Þess utan hafa orðið breytingar sérstaklega gagnvart íslensku bönkunum. Þeir hafa vaxið hratt og sóttu mikið lánsfé á alþjóðlegan skuldabréfamarkað á liðnu ári.

Breyttar aðstæður krefjast þess að þeir hægi á vextinum. Ytri skilyrði þjóðarbúsins eru góð og á heildina litið stöðug. Ójafnvægi í heimsbúskapnum hefur þó aukist sem gæti haft í för með sér breytingar á erlendum fjármálalegum skilyrðum. Horfur í efnahagsmálum á helstu markaðssvæðum íslenskra fyrirtækja eru þó enn ágætar, eftirspurn er stöðug og verð á mikilvægum útflutningsafurðum hátt."

Ójafnvægi í þjóðarbúskapnum getur grafið undan stöðugleika

Snöggar gengisbreytingar í kjölfar mikils viðskiptahalla og verðlækkun eigna gætu haft töluverð áhrif á skuldsett heimili og fyrirtæki og á rekstrarskilyrði íslenskra fjármálafyrirtækja, að því er segir í ritinu.

"Þótt Seðlabankinn hafi gert ráð fyrir að gengi krónunnar myndi lækka hefur það nú gerst bæði fyrr og hraðar en vonast var til. Til lengri tíma litið er sú breyting holl enda var gengið orðið töluvert hærra en samrýmst gat jafnvægi í þjóðarbúskapnum.

Verð hlutabréfa hefur einnig lækkað töluvert frá hæstu stöðu og eftir hraða hækkun undanfarin misseri.

Skuldir íslenskra heimila nema nú tvöföldum ráðstöfunartekjum þeirra og hafa aldrei vaxið meira en á síðasta ári. Samt hefur greiðslubyrði heimila ekki vaxið því að lánstími hefur lengst og vextir lækkað. Óverulegur hluti skulda heimila er í erlendum gjaldeyri. Eignir heimila jukust á liðnu ári umfram skuldir og þar með hrein eign þeirra.

Íbúðaverð er hins vegar orðið mjög hátt, einkum með hliðsjón af byggingarkostnaði og leiguverði. Lækkun fasteignaverðs gæti valdið þrengingum hjá þeim sem lengst hafa gengið í skuldsettum kaupum, ekki síst ef ráðstöfunartekjur lækka tímabundið og atvinnuhorfur versna. Afkoma og staða fyrirtækja virðist almennt góð. Skuldir þeirra hækkuðu að vísu sem aldrei fyrr á liðnu ári en fjárfesting erlendis skýrir stóran hluta aukningarinnar.

Hækkun vaxta og vaxtaálags og lækkun gengis krónunnar og verðs hlutabréfa geta breytt stöðu margra fyrirtækja til hins verra, ekki síst þeirra sem eru skuldsettust. Útflutningsfyrirtæki munu njóta góðs af gengislækkun krónunnar og gildir það um flest skráð fyrirtæki. Skilyrði ýmissa fyrirtækja á innlendum markaði, t.d. í byggingarstarfsemi, munu að sama skapi versna. Á heildina litið eiga heimili og fyrirtæki að geta axlað skuldabyrði sína en svigrúm þeirra þrengist," samkvæmt Fjármálastöðugleika.

Óeðlileg vaxtamyndun á íbúðalánamarkaði

Seðlabankinn hefur eindregið mælt með því að skipulagi íbúðalána verði breytt og að ríkið dragi úr beinni þátttöku sinni. Samkeppni á þessum markaði er eftirsóknarverð og bankar og sparisjóðir geta styrkt stöðu sína til langs tíma litið með því að veita íbúðalán.

Seðlabankinn mælti gegn rýmkun útlánareglna Íbúðalánasjóðs árið 2004 ekki síst vegna tímasetningar hennar. Bankar og sparisjóðir töldu að sér þrengt og brugðust við með stórhækkuðum útlánum og lengingu lána. Afleiðingin varð mikil skuldaaukning heimila, hækkun fasteignaverðs, aukin neysla, mikill innflutningur og tilheyrandi viðskiptahalli.

"Vaxtamyndun á íbúðalánamarkaði hefur verið óeðlileg og fjármögnun banka og sparisjóða ekki í nægilegu samræmi við skilmála veittra lána. Núverandi staða er óviðunandi og brýnt að hrinda breytingum í framkvæmd sem fyrst.

Staða stóru viðskiptabankanna skiptir mestu á fjármálamarkaði. Arðsemi þeirra hefur verið með ágætum og eiginfjárstaðan er sterk. Óvenju há arðsemi bankanna á liðnu ári og í upphafi þessa árs skýrist að töluverðu leyti af gengishagnaði og arðstekjum en þótt þessir liðir væru undanskildir var rekstrarafkoma þeirra engu að síður mjög góð. Sama má segja um sparisjóðina en umhugsunarefni er að hreinar vaxtatekjur hafa minnkandi vægi í rekstri þeirra.

Heildarútlánum samstæðna viðskiptabankanna í lok síðasta árs var að tveimur þriðju hlutum veitt til erlendra lánþega og langstærstum hluta þeirra til viðskiptamanna á Norðurlöndunum. Nánast öll útlán til erlendra aðila eru bundin við svæði þar sem stöðugleiki ríkir og efnahagsástand er gott. Á hinn bóginn er aukning útlána til innlendra aðila langt umfram það sem getur samræmst stöðugleika. Þótt útlán standist sett gæðaviðmið eykur hröð útlánaaukning líkur á töpum síðar. Hún var áfram hröð á fyrstu mánuðum ársins og enn sjást ekki skýr merki um breytingu til hins betra.

Lánsfjármögnun hlutabréfakaupa og framvirkir samningar um kaup á íslenskum hlutabréfum fela í sér sérstaka áhættu, einkum vegna smæðar markaðarins. Þótt þessi viðskipti séu af sama toga og tíðkast erlendis þurfa bankarnir að gæta sín á umfangi og tímalengdum þessara viðskipta. Eigin áhætta bankanna í hlutabréfum jókst á síðasta ári að teknu tilliti til framvirkra samninga. Stórar áhættuskuldbindingar hækkuðu einnig, en hlutfall þeirra af eigin fé bankanna lækkaði.

Öflugur rekstur íslensku bankanna og batnandi lánshæfiseinkunn þeirra og íslenska ríkisins hefur tryggt góðan aðgang íslenskra fjármálafyrirtækja að erlendum lánsfjármörkuðum á undanförnum árum. Það aðgengi hefur verið óspart notað og þau hafa því orðið háðari fjármögnun á markaði.

Ójafnvægi í þjóðarbúskapnum, hraður vöxtur bankanna og neikvæð umfjöllun að undanförnu hefur orðið til þess að erlendir fjárfestar meta áhættu nú meiri en áður.

Hærri ávöxtunarkrafa á eftirmarkaði skuldabréfa bankanna og fyrir skuldatryggingar er vísbending um að fjármagnskostnaður þeirra fari hækkandi.

Einhver breyting af því tagi þarf ekki að vera óeðlileg en á óvart kemur hve hátt krafan hefur farið fram úr kjörum sambærilegra banka með svipað lánshæfismat. Í breyttu áhættumati á markaði felast ákveðin skilaboð og mun það fyrr eða síðar auka fjármagnskostnað viðskiptavina þeirra," samkvæmt riti Seðlabankans.

Gæti dregið úr stöðugleika

Verulegur samdráttur í efnahagslífinu gæti dregið úr stöðugleika fjármálakerfisins. Mikil lækkun eignaverðs, gengislækkun krónunnar og hækkun erlendra vaxta samtímis myndi leiða til snarpari aðlögunar en ella. Útreikningar byggðir á þjóðhagslíkani Seðlabankans styðja þá ályktun. Álagspróf Fjármálaeftirlitsins og mat Seðlabankans á mögulegu útlánatapi benda hins vegar eindregið til þess að eiginfjárstaða bankanna sé það sterk að hún geti vel staðið af sér verulegt efnahagsáfall þar sem saman færu mjög alvarlegir skellir, samkvæmt Seðlabankanum.

"Áfram er unnið að þróun innlendra fjármálamarkaða með tækniframförum og agavaldi reglna. Velta á mörkuðum, að skuldabréfamarkaði undanskildum, hefur aukist en smæð þeirra er eftir sem áður veikur blettur í starfsemi þeirra. Af þeim sökum eru meiri líkur en ella á ýktum sveiflum.

Á hlutabréfamarkaði hefur yfirtökunefnd tekið til starfa, birt nokkra úrskurði en hefur enn sem komið er ekki sannað gildi sitt. Skuldabréfamarkaðurinn hefur ekki þróast sem skyldi. Óeðlileg staða á íbúðalánamarkaði ræður hér miklu. Íbúðalánasjóður hefur minni þörf fyrir skuldabréfaútgáfu vegna uppgreiðslna eldri lána og bankar og sparisjóðir hafa ekki talið ráðlegt við núverandi skilyrði að fara í sambærilega skuldabréfaútgáfu til eigin fjármögnunar," að því er segir í ritinu Fjármálastöðugleiki sem Seðlabanki Íslands gaf út í dag.

Ritið í heild

• Blogga um frétt